In veel culturen gaat de overgang van belangrijke fasen in het leven van een persoon of van een gemeenschap gepaard met vaste rituelen. Denk aan dood, geboorte, huwelijk, toetreden tot een dorp of gemeenschap, volwassen worden. Of de ontgroening bij studentenverenigingen. In de antropologie heten deze rituelen Rites de Passage.

Volgens de Franse antropoloog Arnold van Gennep (1873-1957) zijn er drie fases waarin een rite de passage zich ontwikkelt: afscheiding, liminaliteit (transitie) en re-integratie. Voorbeelden van kenmerkende rites de passage zijn die waarbij jongeren in het regenwoud van Brazilië, of bij de Mwiri in Uganda de overgang van kind naar volwassene maken. De jongeren gaan vaak dagen bloot het oerwoud in. Zo scheiden zij zich af van hun moeders en het dorp. In het oerwoud ondergaan ze allerlei proeven. In onze ogen zijn deze niet altijd even acceptabel: slaan, handschoenen aan vol met bijtende mieren, littekens snijden,... Maar ook leren jagen, verhalen over de voorouders aanhoren en de goden aanbidden. Als de jongeren daarna met grootste feesten in het dorp onthaald worden, zijn ze volwassen.

Wat kunnen we daar mee in organisaties? Antropoloog Danielle Braun: “Wat mij opvalt is hoe groot de druk is om reorganisaties of cultuurverandering zo snel mogelijk te laten verlopen. Drijfveren als: mensen zijn onzeker, willen duidelijkheid, klanten merken dat we aan het veranderen zijn, worden aangegrepen om snel van het oude naar het nieuwe te willen gaan. Wat natuurlijk niet lukt. Raar eigenlijk, dat we in Westerse organisaties de overgangsfase of liminale fase proberen te verkorten en als negatief beschouwen, terwijl overal en in alle tijden volken weten dat dát nu juist de ultieme periode en unieke kans is om tot waarachtige change te komen.”

Volgens Braun kunnen we dus beter doen wat in onze menselijke aard ligt: aandacht besteden aan die liminale fase. De onzekerheid koesteren en blij zijn met het losweken van oude machtsstructuren. Een zogenaamde communitas vormen van mensen die in hetzelfde schuitje zitten en samen de verandering ondergaan. Tijd en aandacht besteden aan rituelen om afscheid van het oude- en herintreden in het nieuwe te vieren. De oude ‘geesten’ (waarden, producten, missie) verdrijven en nieuwe (cultuur, processen, het nieuwe werken) uitnodigen. Begrijpen dat de oude leider niet altijd de aangewezen persoon is om change manager te zijn, maar dat je daar een ‘magiër’ ofwel procesbegeleider voor nodig hebt. Die zin geeft aan de toekomst en psychologische onzekerheid kan begeleiden. Die zich terugtrekt als het ritueel voltrokken is…

Braun: “Misschien is verandermanagement dan helemaal niet meer zo ingewikkeld. We doen het immers al eeuwen!”

Meer lezen? ‘Les rites de passage’ is het boek dat Arnold Van Gennep over dit onderwerp schreef.